Beschilderde Zaanse klokken
Inleiding
De Zaanse klok is een icoon onder de Nederlandse klokken,
met een revival in de twintigste eeuw zijn het wellicht de bekendste
Nederlandse klokken. Zeker in de twintigste eeuw zijn er vele duizenden van
gemaakt.
 |
| Afbeelding 1 |
Zaanse klokken
Het merendeel van de antieke Zaanse klokken is vaak rijk uitgevoerd;
gefineerd met dure houtsoorten en voorzien van messing ornamenten. De
wijzerplaten zijn meestal bekleedt met een fluwelen stof, waarop een
verzilverde cijferring met hoekornamenten bevestigd zijn. Het is dit type dat
met name in de tweede helft van de twintigste eeuw massaal nagemaakt is en bij
onze ouders aan de muur gehangen heeft.
Vroegste klokken
De voorloper van de Zaanse klok stamt uit de periode 1670-1680 en is erg
zeldzaam. Het zijn redelijk forse klokken die voornamelijk van hout zijn en een
beschilderde wijzerplaat hebben. Afbeelding 1 laat een voorbeeld zien van een
dergelijke klok (in ongerestaureerde staat). Het uurwerk heeft een houten frame
en staat direct op de console van de achterplank en heeft dezelfde opzet die we
zien bij de later Zaanse klokken. Deze vroege beschilderde Zaande klokken
hebben een sobere uitstraling en er zijn meestal Bijbelse spreuken op de kast
geschilderd.
Het bekendste type van de beschilderde Zaanse klok is een type die meestal een eenvoudige eiken kast heeft en waarvan de wijzerplaat beschilderd is. De enige messing versieringen die deze klokken hebben zijn de belhekken, de wijzers en een atlas. Qua uurwerk zijn deze klokken vrijwel gelijk aan hun luxere soortgenoten maar qua kast formaat zijn ze wat kleiner. Dit type Zaanse klok wordt sinds jaar en dag ten onrechte uitgescholden voor “Armeluis Zaan”. In dit artikel worden ze aangeduid met ‘beschilderde Zaanse klok’.
 |
| Afbeelding 2 |
Zanen voor de export
Dat deze naam geen recht doet aan dit type klok licht voor de hand. Er zijn
een tweetal verklaringen voor het eenvoudige uiterlijk van deze klokken die de
ronde doen. De eerste verklaring is dat de ‘normale’ luxere Zaanse klokken met
name een export product waren voor de Zaanstreek. Het afzetgebied van deze luxe
klokken waren de omliggende steden waar een groot deel van de rijkere bevolking
zich bevond. De eenvoudigere beschilderde klokken pasten beter in de Zaanse
huizen waar het overige meubilair ook veelal beschilderd was.
Doopsgezind
De tweede verklaring die misschien wel complementair is, vinden we in het
geloof. Het grootste deel Noord Holland was doopsgezind in de 17e en
18e eeuw en er waren verschillende vormen waarbij de ene strenger in
de leer was dan de andere. Het doopsgezinde geloof was van nature al geen
voorstander van pracht en praal en het is niet moeilijk voor te stellen dat de
strengere belijders van het doopsgezinde geloof een rijkuitgevoerde klok maar
liever niet in huis hadden en de voorkeur gaven aan een soberder exemplaar.
 |
| Afbeelding 3 |
Beschilderde Zaan
De beschilderde Zaanse klok komt minder vaak voor dan de ‘normale’ Zaanse
klok, de oorzaak hiervan ligt mede in zijn uiterlijk. Deze eenvoudige klokken werden
waarschijnlijk eerder weggedaan dan hun luxere broeders en er zijn
waarschijnlijk ook veel minder beschilderde Zaanse klokken gemaakt. Ook zullen
er in de twintigste eeuw een flink aantal klokken verbouwd zijn naar een luxer ogend
exemplaar. Afbeelding 2 laat een fraaie
beschilderde Zaanse klok zien, zowel de kast als de wijzerplaat zijn
beschilderd. De bel is bekroond met een atlas die de hemel torst.
Strippenframe
Het uurwerk (zie afbeelding 3) is uiteraard een strippenframe type, heeft
een spillegang en een wekker. Alle raderen van het uurwerk hebben fraaie
gevorkte spaken. De wekker is niet zoals gebruikelijk een los werkje dat aan de
zolderplaat van de kast bevestigd is maar is op de voorstijl van het uurwerk
geplaatst, hierdoor is ook de wekkerrem afwijkend. Beide hebben sterke
gelijkenis met het wekkersysteem van de Friese stoelklok.
Verschillende uitvoeringen
Er bestaan verschillende uitvoeringen van de beschilderde Zaanse klok; zo
zijn er exemplaren met een losse kwartierwijzer onder de cijferring, verschillende
kast-afwerkingen, variaties in het uurwerk en types met en zonder minuutwijzer.
Er is er zelfs één bekend op schoolbord. De beschilderde Zaanse klok is
lastig te dateren, in sommige klokkenboeken wordt gesuggereerd dat dit type
klok het einde van de Zaanse klok periode inluidt. Een aantal gedateerde
uurwerken (o.a. 1708) bewijst het tegendeel en toont aan dat dit type klok qua
datering naast de ‘normale’ Zaanse klok heeft bestaan.
Zaanse wekkerklok
Ten slotte bestaat er nog een uitvoering van de beschilderde Zaanse klok; de Zaanse wekkerklok. Zoals de naam al doet vermoeden, heeft dit type klok een uurwerk met alleen gaand werk en een losse wekker. De klokken zijn gemakkelijk te herkennen doordat de eiken kasten klein van formaat en een stuk minder diep zijn. Deze klokken hebben een beschilderde wijzerplaat en vaak zijn ook de gewichten van de Zaanse wekkerklokken wat lichter dan die van hun grotere broeders.
 |
| Afbeelding 4 |
Afbeelding 4 laat een voorbeeld zien van een Zaanse wekkerklok, het is een eenvoudige klok met een sobere uitstraling. De klok heeft een onbeschilderde eiken kast, de houten beschilderde wijzerplaat heeft alleen een uurwijzer, de beschildering is hoogstwaarschijnlijk niet origineel. De belhekken zijn van messing dat waarschijnlijk ooit verguldt is geweest en de kast wordt zoals gebruikelijk bekroond met een atlas die de wereld torst. De slinger is in de vorm van een ruiter te paard. De kast is relatief klein, de lengte van de kast is 76cm en de diepte is slechts 16cm.
 |
| Afbeelding 5 |
Zonder slagwerk
Het uurwerk dat afgebeeld is in afbeelding 5 en 6, laat het bekende
strippenframe zien echter zonder slagwerk. Het wekkerwerk is net als bij andere
Zaanse klokken een los werkje dat in de houten zolder van de kast is bevestigd.
Zowel het grondrad als het tweede rad hebben fraaie gevorkte spaken en zijn
netjes afgewerkt. Wat opvalt is dat de belhamer is gevormd uit het uiteinde van
de wekkerspil die door de kast heen in het wekkerrad grijpt, zie afbeelding 7.
Het uurwerk wordt aangedreven door relatief kleine peervormige gewichten die
aan koorden zijn bevestigd.
Gelijkenis
Deze Zaanse wekkerklokken komen weinig voor, er zijn in totaal maar 4 stuks
bij de auteur bekend. Eén van de klokken is heel vroeg (17e eeuw) en heeft een
foliot maar de overige twee tonen qua uurwerk grote overeenkomsten met de
hiervoor beschreven klok, zo hebben alle drie de klokken alleen een
minuutwijzer. Eén van deze twee klokken heeft een wijzerplaat met losse
cijferring en hoekornamenten op een fluwelen ondergrond maar bij verwijdering
van het fluweel blijkt dat deze klok ook beschildering heeft gehad. Theoretisch
is het mogelijk dat deze wekkerklokken in één werkplaats vervaardigd zijn.
 |
| Afbeelding 6 |
Informatie
Beschilderde Zaanse klokken zijn een gewild
verzamelobject en een interessant overblijfsel uit de vroege 18e
eeuw en late 17e eeuw. Ze zijn qua datering naast de ‘normale’
Zaanse klokken gemaakt maar lastig precies te dateren. De klokken komen niet
vaak op de markt en zijn nog niet voldoende beschreven in de literatuur, dit is
een eerste aanzet.
Met dank aan: Bouke Blanksma
Verantwoording afbeeldingen:
Afbeelding 1: Robert Schilten
Afbeelding 2 en 3: Bouke Blanksma / Blanksma Klokken
 |
| Afbeelding 7 |
