Tijdsregistratie in het verleden
Ook in vroeger tijden was er de behoefte om werknemers te controleren. Sinds het prille begin van industriële revolutie in Groot Brittanië is waarschijnlijk de vraag ontstaan om controle op werknemers uit te oefenen. Deze behoefte zal waarschijnlijk eerst ontstaan zijn bij beroepen die slecht te controleren waren en die de werknemer zelfstandig zonder toezicht moest uitvoeren. Één van die beroepen waarbij het noodzakelijk was om te controleren op tijd was het beroep van nachtwaker. Daarnaast was het bij nachtwakers ook belangrijk om te weten of ze wel tijdig bij bepaalde controlepunten aanwezig waren geweest.
De eerste controleklokken stammen dan ook uit de 18e eeuw en werden “Noctuary clocks” genoemd. Noctuary betekend; “Registratie van wat er ‘s nachts gebeurd” of een “nachtelijk journaal”. Deze nachtregistratieklokken of nachtwakerklokken werden in de 18e en begin 19e eeuw uitgevoerd als staande klok of als tafelklok. Er zijn vroeg 19e-eeuwse uitvoeringen van deze klokken bekend en gedocumenteerd.
Omdat het bij nachtwakers ook wenselijk was om te controleren of ze op een bepaalde tijd bij de vaste controlepunten gesurveilleerd hadden, ontstond de vraag naar draagbare tijdrecorders. Dit was namelijk veel goedkoper dan overal vaste klokken neer te zetten. Het principe was om bij elk controlepunt een andere gecodeerde sleutel te hangen. Wanneer de nachtwaker vervolgens op z’n ronde bij dit controlepunt kwam moest hij met de sleutel de tijdrecorder bedienen. In de tijdrecorder werd dan een merkteken op een papieren schijf of rol gezet waardoor achteraf gecontroleerd kon worden op welke tijd de nachtwaker bij de verschillende controlepunten geweest was. Deze draagbare tijdrecorders komen in het midden van de 19e eeuw voor het eerst voor en ze zijn pas sinds een jaar of 20 jaar uit het industriële straatbeeld verdwenen.
De hier besproken nachtwakerklok is van Franse origine en dateert vermoedelijk uit het einde van de 19e eeuw, zie afbeelding 1. Het geheel is van messing, 90mm in diameter en 40mm dik. Aan de achterkant zit een latere aluminium draagbeugel. Aan de buitenzijde van de klok is aan de bovenzijde door het ronde kijkvenster de tijd af te lezen. Daarnaast is aan de bovenzijde een sleuf aanwezig waardoor een metalen stempel gedrukt kan worden. De klok is vanaf de buitenzijde niet op de winden, toegang tot de klok is alleen verkrijgbaar middels een sleuteltje en het bijbehorende sleutelgat aan de onderzijde van de klok. Toegang tot de klok was uiteraard alleen maar voorbehouden aan degene die de nachtwakers moesten controleren. De maker van de tijdmeter "Chateau Freres & Cie" zijn o.a. bekend van het vervaardigen van de eerste mechanische rekenmachines.
De klok wordt geopend door het bovendeel eraf te schuiven. Er zijn nu op een opwind-as en een papieren schijf zichtbaar, zie afbeelding 2. Ook is er aan de linkerzijde een messing schuifje zichtbaar, hier kan de gangsnelheid van de balans mee worden ingesteld.
De papieren schijf heeft een bovenzijde en een onderzijde die beide voorzien zijn van een tijdsschaal van 12 uur. De tijdschaal die vanaf de buitenkant van de klok te zien is, loopt 6 uur voor op de tijdschaal die aan de achterzijde gedrukt is. Dit is gedaan om bij de stempelopening (aan de achterzijde van de papieren schijf) dezelfde tijd te hebben als in het kijkvenster zichtbaar is. Anders zou immers 1 van de 2 niet overeenkomen met de werkelijke tijd. Aan de uurindeling is ook te zien dat de schijf tegen de klok in draait.
Onder de papieren schijf bevindt zich een schijf carbonpapier om een afdruk te maken van de stempel die op de schijf gedrukt werd. In afbeelding 3 is de achterzijde van de papieren schijf te zien.
Onder de papieren schijf zit weer een messing schijf die met de klok mee verend is en dus verdraaid kan worden. Dit is vermoedelijk gedaan om ervoor te zorgen dat de klok niet stil kwam te staan wanneer er van buitenaf of de papieren schijf werd gedrukt (denk aan sabotage).
Verdere demontage van de klok lijkt aan de klokkenmaker voorbehouden. Wanneer de messingschijf verwijderd is (afbeelding 4), krijgen we een eerste inkijkje in het uurwerk. Duidelijk is de veer te zien die de messingschijf zijn bewegingsvrijheid geeft. Ook is een fors tandwiel te zien dat in 12 uur rond draait omdat deze direct aan de messing schijf gekoppeld zit. Onder dit tandwiel is de palling voor de veertrommel te zien. Wanneer het uurwerk verder gedemonteerd wordt kan het uurwerk uit de ronde messingkast worden genomen. De onderzijde van het uurwerk is weergegeven in afbeelding 5, hier is het balans platform en het uurwerk te zien. Een zijaanzicht van het uurwerk is te zien in afbeelding 6. De klok is uitgerust met een Zwitserse ankergang en heeft een gangduur van een week, voor een close-up van de balans zie afbeelding 7.
Dat tijdregistratie van werknemers van alle tijden is, mag geen verassing zijn. Maar dat dit al zolang door middel van mechanische klokken geregistreerd wordt is een leuke wetenswaardigheid. Deze klok is daar een leuk voorbeeld van.
