Hendrik van Heilbron, Almelo

De Oost Nederlandse stoelklok kent vele verschijningen en wordt veelal gewaardeerd om zijn originaliteit en zeldzaamheid. Maar omdat met name de Oost Nederlandse stoelklokken nogal afwijkend zijn van hun Friese en Groningse broeders, zijn ze in veel gevallen goed te herkennen. Toch is er ook binnen de Oost Nederlandse uurwerkmakerij één maker actief geweest die nogal afweek van de ‘beperkte’ standaard die er in Oost Nederland gevolgd werd. Deze uurwerkmaker is dr. Hendrik van Heilbron werkzaam te Almelo.

Literatuur
Vreemd genoeg is er in recente literatuur over de Oost Nederlandse klokken weinig te vinden over van Heilbron. Er zijn twee al wat oudere bronnen die meer informatie over van Heilbron verschaffen en zijn werk beschrijven dan wel afbeelden.
Het eerste is een hoofdstuk in het boekje “Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijssels regt en geschiedenis” uit 1943. Het Hoofdstuk heet “Van oude Twentse uurwerkmakers” en is geschreven door Mr. G.J ter Kuile Sr.
Ter Kuile beschrijft dat “Jan Hendrik Gram vonn Heijlbronn “ op 4 februari 1697 ter wereld kwam in het Duitse plaatsje Heilbronn (deelstaat Baden-Württemberg) en via de Duitse plaats Goch (deelstaat Noordrijn-Westfalen) rond 1729 naar Almelo is gekomen. Blijkbaar is hij vanaf dit tijdstip verder door het leven gegaan als Hendrik van Heilbron.
Bijzonder aan Hendrik van Heilbron is het feit dat hij buiten het vak van uurwerkmaker ook (of misschien wel vooral) arts was. Op 21 juni 1742 promoveerde van Heilbron aan de universiteit van Groningen tot “Medicinae doctor”. Of hij nou als dilettant het vak van uurwerkmaker uitoefende of omdat er brood op de plank moest komen is niet helemaal duidelijk. Feit is wel dat van Heilbron een afwijkend oeuvre heeft nagelaten.

Tekening
Het hierboven genoemde hoofdstuk van ter Kuile bevat slechts 1 afbeelding, het betreft een tekening van een deel van de klokken die ter Kuile in zijn hoofdstuk beschrijft (zie afbeelding 1). De tekening laat 5 klokken zien waarvan er 4 door Hendrik van Heilbron gemaakt zijn en 1 door zijn zoon Peter van Heilbron. 

Afbeelding 1

De vroegst vermelde klok (nummer 1 in afbeelding 1) is een klok die van Heilbron voor zijn Almelose Doopsgezinde Broederschap vervaardigde. Het betreft een aparte uitziende klok die geplaatst is bovenop het 18^e-eeuwse tochtportaal van de Doopsgezinde kerk te Almelo (zie afbeelding 2), hij ontving hiervoor het bedrag van 95 gulden. De klok is gedateerd “Almelo anno 1736” en bevindt zich nog steeds bovenop het inmiddels verplaatste tochtportaal. Helaas is het uurwerk in de 2^e wereldoorlog verdwenen. Ter Kuile heeft het uurwerk nog wel gezien want hij beschrijft de klok als: een keurig afgewerkt uurwerk, vervat in een stemmige betimmering die gedrapeerd is met vergulde guirlandes.

Afbeelding 2

De 2^e klok op de afbeelding (nummer 2 in afbeelding 1) zal bekend voorkomen, het is het bekende tafelklokje van van Heilbron dat ook op de tentoonstelling “Wijzers uit het Oosten” te zien was. De nummers 3 en 4 van de afbeelding laten twee stoelklokken zien die beiden op het wijzerplaat lood in hoog reliëf gesigneerd zijn met “Hendrik van Heilbron Almelo”. Vreemd genoeg dragen beide loodstukken het wapen van Amsterdam. Naast deze 2 stoelklokken beschrijft ter Kuile nog een derde stoelklok die op de wijzerplaat gesigneerd en gedateerd is 1755.

Afbeelding 3

Dat van Heilbron van alle markten thuis was, blijkt wel uit het feit dat er ook staande klokken van hem bekend zijn waarvan er 1 afgebeeld is op de tekening weergegeven in afbeelding 1 (no.6). De ander is weergegeven in afbeelding 3 en is gesigneerd op de cijferring “Hendrik van Heilbron Almelo. Daarnaast wordt nog vermeld dat hij op 5 september 1753 een hoofdreparatie aan het uurwerk op het stadhuis van Almelo uitvoerde. Daarnaast was ter Kuile zelf nog in het bezit van het binnenwerk van een horloge dat gesigneerd was “Hendrik van Heilbron Almelo” (nummer 5).

Afbeeldingen
Het tweede naslagwerk dat klokken van Heilbron beschrijft en afbeeldt, is “De Nederlandse stoelklok” van Jaap Zeeman. In dit boek wordt op de pagina’s 59 t/m 62 een tweetal stoelklokken van van Heilbron afgebeeld en besproken en daarnaast nog een los uurwerk genoemd. Dit is met name interessant omdat in het boek de uurwerken ook afgebeeld zijn en we ons een beeld kunnen vormen van de uurwerken die van Heilbron maakte. De eerst besproken klok (zie afbeelding 4) is rijkbehangen met loodornamenten die volgens Zeeman grotendeels van later datum zijn. Het wijzerplaat lood zit met 2 schroeven vast aan de wijzerplaat en bevat in meegegoten letters de signatuur “Hendrik van Heilbron Almelo”, precies zoals het afgebeeld is op de klokken 3 en 4 van afbeelding 1. De klok heeft een grote wekkerschijf waarvan niet goed te zien is of deze voor af achter de wijzerplaat bevestigd is en of deze gaatjes voor een warteltje heeft. Wat wel opvalt is dat de uurwijzer aan staartje heeft die mogelijk zou kunnen dienen om de wek-tijd aan te geven. Ook is op de foto te zien dat de achterplank van de klok “oren” heeft.

Het uurwerk van de klok (zie afbeelding 5) is gebouwd met een strippen-frame waarvan de voor- en achter-stijl de vorm van een kruis hebben, sterk gelijkend op het uurwerk van een Zaanse klok. Het uurwerk lijkt met een beetje fantasie nog wel op een stoofklok uurwerk maar zeker niet op de Oost Nederlandse uurwerken die we kennen van de bekende makers. 

Afbeelding 4

Afbeelding 5

Het uurwerk heeft geen stellingpoten maar wel een bodem en een zolderplaat van ijzer. Opvallend aan het uurwerk is dat de bokkenpoot voor de slagwerklichting aan de linkerzijde zit en de wekkerrem aan de rechterzijde. Aan de foto’s te zien zijn de minuutrad, wisselrad, sluitschijf, wekkerrem en de hamer-as van ijzer gemaakt. De hamer-as is geklemd tussen de bodem en zolderplaat en wordt aangedreven door een lichter die op een steun draait die aan de bodemplaat is bevestigd. Dit uurwerk is voorzien van een spillegang.

Vergelijking
De andere klok die in het boek van Zeeman afgebeeld wordt, heeft volgens zeeman een vrijwel nieuw uiterlijk gekregen. Wat echter wel opvalt is dat ook deze klok een grote wekkerschijf heeft die achter de wijzerplaat is bevestigd en geen gaatjes lijkt te hebben.
Het uurwerk van deze klok is nagenoeg hetzelfde als het uurwerk van de eerder beschreven klok met als grote verschil dat deze klok een ankergang heeft. Het anker is erg “plat” en de ankeras loopt helemaal door tot in de voorste strip, het anker-rad heeft relatief veel tanden. Het wekkerwerk is in deze klok niet meer aanwezig.

Beide uurwerken hebben nog de volgende specifieke kenmerken:

• De onderste strip van het uurwerk heeft aan de linkerzijde een ronde uitsparing voor de ketting van het slagwerk (zie rode pijl afbeelding 5).
• De as voor de bokkenpoot heeft in het midden een versiering waar je een veer op zou verwachten maar die op beide uurwerken niet aanwezig is (zie groene pijl afbeelding 5).
• De sluitschijf is bij beide uurwerken uit het midden geplaatst.

Niet verkocht
In de februari veiling van veilinghuis van Spengen zou een stoelklok geveild worden die omschreven stond als een “Twentse polychroom beschilderde stoelklok”. Deze stoelklok werd in ook in 2012 al aangeboden via veilinghuis Christies Amsterdam en is toen niet verkocht. Bij Christies werd de klok omschreven als “Possibly by Hendrik Heilbron, Almelo”. Bij van Spengen werd de naam Heilbron niet genoemd in de omschrijving. Maar ook bij van Spengen is de klok niet verkocht want volgens de website van het veilinghuis is de klok teruggetrokken.
Zowel de kast als het uurwerk van de klok vertonen grote overeenkomsten met de eerder besproken uurwerken gemaakt door van Heilbron (zie afbeelding 6 en 7). De kast heeft “oren” die iets afwijken van de vorm die normaal aangetroffen wordt op stoelklokken en vormen één geheel met de eiken achterplank. De console heeft in plaats van een vierkant gat 2 sleuven voor de koorden.
Ook zien we bij deze klok weer een redelijk grote wekkerschijf die achter of gelijk met de wijzerplaat geplaatst is. De wekkerschijf heeft geen gaatjes maar is genummerd.

Afbeelding 6

Afbeelding 7

Als toevoeging heeft deze klok nog een mechaniek boven de cijferring. De wijzers zijn twijfelachtig en behoren mogelijk niet bij de klok.
Het uurwerk van de klok komt onmiskenbaar van de dezelfde uurwerkmaker als de klokken afgebeeld in het boek van Zeeman. Er zijn een flink aantal specifieke kenmerken die overeenkomen met de hiervoor beschreven klokken;

• Ronde ijzeren hamer-as met ongewone aandrijving
• Afwijkende wekkerrem aan de rechterzijde
• Ronde uitsparing in de onderste strip bij slagwerk
• Uit het midden geplaatste sluitschijf
• Anker-as loopt door tot de voorste strip

Al met al kunnen we met redelijke zekerheid zeggen dat de hierboven beschreven klok grotendeels een product is van Hendrik van Heilbron.

Verrassing
Dat ongewone klokken op kunnen duiken op onverwachte plaatsen, blijkt wel uit de volgende klok die tevoorschijn is gekomen. Op een Friese klokkenbijeenkomst van de KVS werd een bekende klokkenhandelaar een podium geboden om zijn waar aan de man te brengen. Mijn verbazing was groot om daar een kleine stoelklok te zien hangen waarop een wijzerplaatlood bevestigd was met de signatuur “Hendrik van Heilbron Almelo” (zie afbeelding 8 en 9). Net als bij de andere klokken met dit type wijzerplaat lood, is ook bij deze klok het lood met 2 schroeven vastgezet.

Afbeelding 8

Afbeelding 9

Ook hier weer een eikenhouten achterplank uit één stuk met van die afwijkende oren, en net als bij de vorige klok ook weer 2 sleuven voor, in dit geval, de kettingen. De kast is grotendeels niet beschilderd en vreemd genoeg zijn er ook geen verfresten aanwezig die aantonen dat de kast ooit beschilderd is geweest. De kast is vrij licht uitgevoerd, de achterplank is slechts 15mm dik. Het is interessant om deze klok te vergelijken met klok 4 van afbeelding 1, de klok heeft een sterk gelijkende kast en ook de bollen op de kap die geen lood versiering heeft, tonen grote gelijkenis.

De wijzerplaat heeft een groot gat voor de wekkerschijf die ook hier achter de wijzerplaat is bevestigd. De achterzijde van de wijzerplaat laat zien dat er nooit zij-lood aanwezig is geweest. Wel zijn er 2 raadselachtige gaatjes aanwezig aan boven- en onderzijde centraal in de wijzerplaat. De beschildering is uiteraard een later, slecht uitgevoerd, verzinsel.
De wijzers lijken origineel te zijn, de minuutwijzer is vrijwel gelijk aan die van de tafelklok en de uurwijzer heeft een staartje om de wek-tijd aan te geven.

Uurwerk
Het uurwerk van de klok is afgebeeld in afbeelding 10 en 11 en laat het typische van Heilbron uurwerk zien. Dit keer is het uurwerk uitgevoerd met zaagslagwerk en dubbel slagwerk (hele uren op zowel het hele als het halve uur).

Afbeelding 10

Afbeelding 11

Op de achterste strip is een leeg gat (met schroefdraad) en een ongebruikte sleuf te zien. Beide suggereren dat het slagwerk ooit een sluitschijf heeft gehad en dat het zaagslagwerk van later datum is. Het dubbele slagwerk lijkt origineel te zijn en dit wordt ondersteund door het feit dat de klok met het dubbele slagwerk, wanneer op 1,7m hoogte opgehangen, de looptijd van 12 uur nog prima haalt.
Bovendien heeft het rechterdeurtje heeft bovenin een gaatje voor een repetitiekoordje.

Dit uurwerk laat nog vier specifieke kenmerken zien, die als je het eenmaal weet, ook op de meeste andere uurwerken te vinden zijn:

• De Hamer-as heeft een lange platte veer die aan de zolderplaat bevestigd is (paarse pijl in afbeelding 10).
• Het zeer “platte” anker
• De anker-as is aan de voorzijde van het anker vierkant van vorm en aan de achterzijde rond
• Het wekkerwerk is gemonteerd op een steun die op de binnenzijde van de voorste stijl geschroefd zit (zie blauwe pijl in afbeelding 11).

Erfstuk

Als laatste is er nog een stoelklok gevonden die gerestaureerd is door Klaaskate & Klaaskate, gevestigd te Hengelo (afbeelding 12). De klok is beschilderd in uitbundige kleuren en draagt de signatuur “Hendrik Heilbron”. Of deze signatuur een overschildering is van een oudere variant, is maar zeer de vraag, alle gesigneerde klokken (en horloge) zijn immers gesigneerd met “Hendrik van Heilbron”.

Afbeelding 12

De kast van deze klok heeft “oren” die een andere vorm hebben dan bij de andere 2 klokken en die niet één geheel vormen met de achterplank. Het staartstuk van de achterplank lijkt echter weer sterk op de hiervoor beschreven klok, ook de 2 sleuven voor de kettingen in de console zijn aanwezig. Het zijlood is gelijk aan de vorige klok (en ook te breed voor het uurwerk). De klok heeft een wekkerschijf die gelijk met de wijzerplaat ligt en kleine knopjes heeft om de wekkerschijf te kunnen verstellen (afbeelding 13). De wekkerschijf heeft geen gaatjes maar nummers die samen met het “staartje” van de uurwijzer de wek-tijd aangeven. Helaas is de wekkerschijf vervangen door een gangbaar Oost Nederlandse uitvoering met gaatjes, waarschijnlijk omdat de klok een minuutwijzer met een passage boogje heeft.

Afbeelding 13

Afbeelding 14

Het uurwerk (afbeelding 14) laat zien dat de eerder genoemde kenmerken 1 t/m 8 ook hier allemaal aanwezig zijn. Wat echter ook direct opvalt is dat het uurwerk dubbel slagwerk heeft dat qua uitvoering behoorlijk lijkt op het uurwerk van de hiervoor beschreven klok.

Interessant aan deze klok is dat er een oude zwart-wit afbeelding van aanwezig is in de foto collectie van de Oudheidkamer Twente. De beschrijving bij de foto vermeld dat het gaat om “erfstuk in bezit van de familie van de eerste eigenaar, de doopsgezinde familie Hulshoff” en dat de klok gemaakt is door van Heilbron. Dat de foto al oud is, blijkt uit de rest van de omschrijving die het volgende vermeld; “thans eigendom van de eerwaarde Zuster Anna Lucretia Hulshoff wonende te s'-Gravenhage geb. te Borne 1906” (vlakbij Almelo dus).

Concluderend
De oogst van het zoekwerk naar Hendrik van Heilbron is helaas nogal mager en heeft de volgende stoelklokken opgeleverd:

• 5 stoelklokken waar een afbeelding van bekend is
• 2 vermelde en getekende stoelklokken (afbeelding 1)
• 1 vermelde stoelklok met datering 1755 (ter Kuile)
• 1 beschreven stoelklok uurwerk (Zeeman)

Omdat Hendrik van Heilbron een aantal stoelklokken heeft gemaakt die overduidelijk en zonder twijfel zijn gesigneerd en dus aan hem kunnen worden toegeschreven, maakt dit hem tot één van de weinige Oost Nederlandse stoelklokmakers waarvan we met zekerheid andere stoelklokken aan toe kunnen schrijven. Zeker gezien het feit dat zijn werk, in tegenstelling tot veel andere Oost Nederlandse uurwerkmakers, zeer herkenbaar is. 

Concluderend kunnen we stellen dat van Heilbron technische goedwerkende klokken maakte met vaak afwijkende slimme oplossingen. Tegelijkertijd valt ook een bepaalde “knulligheid” op in zijn uurwerken.

Afsluitend nogmaals de typische kenmerken waaraan de stoelklokken van Hendrik van Heilbron te herkennen zijn:

• Strippenframe uurwerk met kruisvormige strippen
• Typische wekkerrem aan de rechterzijde van het uurwerk
• Verticale ronde ijzeren hameras met ongebruikelijke aandrijving
• Als er een sluitschijf aanwezig is, is deze uit het midden van de strip geplaatst
• Wekkerschijf die achter of gelijk aan de wijzerplaat bevestigd is (zonder warteltje)
• De console voor de stoel heeft twee sleuven voor de kettingen (of koorden) i.p.v. een vierkant gat.
• De achterplank heeft een apart staartstuk

Voor de puristen onder ons worden in afbeelding 15 de tandaantallen van een van Heilbron stoelklok weergegeven.

Afbeelding 15

Mocht u na het lezen van dit artikel, meer informatie beschikbaar hebben, Aarzel niet en laat het aub weten via email adres klokken@ziggo.nl

Met dank aan: Oudheidkamer Twente en Klaaskate & Klaaskate

Bronnen en geraadpleegde literatuur

Wijzers uit het Oosten - Museum Nederlandse Uurwerk
Dutch Antique Domestic Clocks - J.L. Sellink
Achterhoekse Klokken en Uurwerkmakers - Sellink, Abbink en Wiggers
Oost- Nederlandse klokken – H. Bossink
De Nederlandse Stoelklok – J. Zeeman

Foto verantwoording:

Afbeelding 1: “Van oude Twentse uurwerkmakers” door Mr. G.J ter Kuile Sr.
Afbeelding 2: “Vijf eeuwen doopsgezind Almelo” van Doopsgezind web Twente
Afbeelding 3: Klaaskate & Klaaskate, Hengelo
Afbeelding 4 & 5: “De Nederlandse stoelklok” door J. Zeeman
Afbeelding 6 & 7: Veilinghuis van Spengen, Hilversum
Afbeelding 12-14: Klaaskate & Klaaskate, Hengelo

Bijschrift foto’s

Afbeelding 1: Tekening met klokken van Hendrik van Heilbron

Afbeelding 2: Klok gemaakt voor de Doopsgezinde kerk te Almelo
Afbeelding 3: Gesigneerde staande klok van Hendrik van Heilbron
Afbeelding 4: Gesigneerde stoelklok van Hendrik van Heilbron
Afbeelding 5: Het uurwerk behorend bij de klok van afbeelding 4
Afbeelding 6: Stoelklok toegeschreven aan van Heilbron
Afbeelding 7: Het uurwerk behorend bij de klok van afbeelding 6
Afbeelding 8: Nog een gesigneerde stoelklok van Hendrik van Heilbron
Afbeelding 9: Close up van het wijzerplaat lood met de signatuur van de klok uit afbeelding 8
Afbeelding 10: Rechter vooraanzicht van het uurwerk van de klok uit afbeelding 8
Afbeelding 11: Linker achteraanzicht van het uurwerk van de klok uit afbeelding 8
Afbeelding 12: Erfstuk, stoelklok van Hendrik van Heilbron
Afbeelding 13: Close up van de wekkerschijf van de klok uit afbeelding 12
Afbeelding 14: Linker vooraanzicht van het uurwerk van de klok uit afbeelding 12
Afbeelding 15: Tandaantallen van de klok uit afbeelding 8