GM klokken
In Tijdschrift 2023-3 is er door Robert Schilten voor het eerst uitgebreid aandacht besteedt aan de klokkenmaker GM. Voor die tijd is een enkele klok van GM belicht door o.a. Zeeman, Sellink, Bossink en Veldboer. Omdat deze klokkenmaker GM nogal raadselachtig is en zijn klokken afwijkend, wordt het tijd om eens wat meer aandacht aan zijn werk te besteden.
De meest prangende vraag is natuurlijk; wie is GM? Het antwoord hierop is simpel, dat is niet bekend. Eric Veldboer stelt in zijn boek ‘Twentse en Achterhoekse Klokken’ dat GM mogelijk staat voor Gerrit Klein Meckevelt, een jongere broer van Johannes Meckevelt. Hier is echter geen bewijs voor, ook vergelijking van het werk van Meckevelt en GM geeft geen ondersteuning aan deze suggestie. Daarnaast past het ook niet in de datering van de klokken, Gerrit Klein Meckevelt is in 1739 gedoopt, na de datering van de vroegste GM klok (1737) en valt dus af.
Inventarisatie
Naast de kasten zijn er nog een aantal uiterlijke kenmerken die uniek zijn voor GM en niet op andere klokken voorkomen. Als eerste is er de uurwijzer, deze is zeer specifiek van vorm en verraad meteen dat het een GM klok betreft. Daarnaast is er het wijzerplaatlood, de vorm van het lood komt vaker voor maar de engelenkopjes op beide zijden van het loodstuk maakt het uniek (op de vroegste klok zijn deze 2 kenmerken afwijkend). Als laatste valt nog te vermelden dat de wijzerplaat nooit zijlood of baardlood heeft en dat er geen uurwerkplankje aanwezig is (zie afbeelding 2 voor deze kenmerken).
Houten sporen
Wie is het?
 |
| Afbeelding 1 |
Opvallende klokken
Omdat de ‘wie is het’ vraag niet te beantwoorden is, rest niets anders dan de bekende feiten te benoemen en de klokken en hun kenmerken goed te beschrijven en zo hopelijk de basis te leggen voor verder onderzoek. Eén van de zaken die als vrij zeker gesteld kunnen worden, is dat de klokken van Oost Nederlandse makelij zijn. Of het Gelderse of Twentse makelij is, daar valt nog over twisten. Wat verder opvalt is dat de klokken een aantal kenmerken bezitten die niet bij andere makers voorkomen en dat er niet veel variatie in de klokken aanwezig is.
 |
| Afbeelding 2 |
Er zijn momenteel 9 klokken bekend die zonder twijfel door GM gemaakt zijn, dit betreft allemaal stoelklokken waarvan 2 stoofklokken. Andere soorten klokken van GM zijn momenteel niet bekend. Het grootste deel van deze klokken heeft nog hun originele kast. Van deze negen klokken zijn er twee voorzien van initialen en jaartal en daarnaast nog drie stuks met alleen een datering. De vroegste datering is 1737 en de laatste 1766 (1737-1753-1758-1762-1766). Twee klokken hebben zeker geen datering of initialen, van de overige twee klokken is dit niet belend.
De kasten
De bijzonderheid begint al bij de kasten van de GM klokken, deze zijn altijd gemaakt van een lichte houtsoort (populieren of iepenhout?) en zijn vrij eenvoudig van vorm. Doordat de kasten ook nog vrij dun zijn uitgevoerd, zijn ze heel licht van gewicht maar toch stevig. Ze zijn meestal niet doorgebogen zoals bij veel Friese stoelklokken. De kasten hebben niet allemaal dezelfde vorm maar wat de originele kasten wel allemaal gemeen hebben is het dakje. Deze is niet rond zoals gebruikelijk maar van vijf losse plankjes gemaakt waardoor het een hoekig uiterlijk heeft, zie afbeelding 1.
Unieke kenmerken
 |
| Afbeelding 3 |
Forse uurwerken
De uurwerken van de GM klokken zijn fors uitgevoerd, hebben een dubbele zolder en zijn redelijk zwaar. Gemiddeld 24cm hoog, 19,5cm breed en 17,5cm diep met een gewicht van ongeveer 7kg (incl. wijzerplaat en bel). De uurwerken hebben allemaal een spillegang en zijn rijkelijk voorzien van ijzer. De raderen zijn fors van diameter en de uurwerken doen ouder aan dan hun datering (zie afbeelding 3). Er zijn nog een aantal kenmerken die in vrijwel alle uurwerken van GM voorkomen maar niet uniek zijn voor GM, de meest bijzondere worden hieronder besproken.
 |
| Afbeelding 4 |
Alle uurwerken hebben van origine houten knelsporen, ook voor het wekkerwerk. Bij slechts 2 klokken zijn deze vervangen door latere ijzeren sporen. Deze sporen zijn voorzien van ijzerdraad aan de binnenzijde om het koord te knellen, zie afbeelding 4.
Op de voorzijde van de middenstijl is een fraai gevormde messing kloof geschroefd waar het spilrad in draait (zie afbeelding 5), deze kloof komt bij alle klokken voor maar niet op de vroegste klok.
 |
| Afbeelding 5 |
Bijzondere drijver
Een ander uniek kenmerk is de gaffel, deze is geïntegreerd in de drijver. De gaffel eindigt in een lange ovale lus waar de slinger doorheen steekt. De slinger heeft hierdoor niet zoals bij andere stoelklokken een opening voor de drijver maar een rechte slingerstaaf (zie afbeelding 6).
De laatste twee kenmerken die het vermelden waard zijn, is de vorm van de wekkerrem. Deze is gemaakt van 1 stuk ijzer, in de lengte ingezaagd en open gebogen. Het andere kenmerk is de belbeugel, deze is gemaakt uit 2 stukken die in het midden aan elkaar zijn gesmeed (zie afbeelding 7 en 8).
Een overzicht
De hierboven beschreven bijzondere kenmerken zijn er slechts een aantal, de complete lijst met kenmerken die op vrijwel alle GM klokken voorkomen inclusief degene die niet uniek zijn voor GM wordt hieronder weergegeven;
1. Kast van lichte houtsoort met dakje bestaand uit 5 plankjes en gladde zijden
2. Vorm van de uurwijzer
3. Wijzerplaatlood met engelenkopjes
4. Geen zijlood of baardlood
5. Poten direct op stellingpoten geschroefd (geen uurwerkplankje)
 |
| Afbeelding 6 |
6. Deurtjes zonder draaiende lip en zonder stuiting op achterzijde wijzerplaat
7. Taps toelopende ijzeren stellingpoten zonder basis
8. Houten knelsporen (ook in wekker)
9. Opgeschroefde kloof voor het spilrad
10. Gaffel geïntegreerd in drijver
11. Taps toelopende assen
12. Doorstekende tappen (de uiteinden van de tappen steken ruim door de stijlen heen)
13. Zware stuiting belhamer op grondplaat
14. Windvleugel met rond gat
15. Afwijkende vorm wekkerrem
16. Belbeugel uit 2 stukken in het midden aan elkaar gesmeed
17. Veer belhameras bevestigd aan de zolderplaat
Vergelijking
Wanneer we de GM-kenmerken vergelijken met die van andere klokkenmakers, zien we weinig aanknopingspunten. De meeste Oost Nederlandse klokkenmakers gebruikte de ankergang als echappement en lijken allemaal af te vallen. Slechts een klein aantal hield vast aan de spillegang waaronder Ruempol en Schooltink.
 |
| Afbeelding 7 |
De uurwerken van GM tonen de meeste overeenkomsten met een tweetal uurwerken van Daniël Kaspool (Zutphen). Dit is opmerkelijk omdat deze uurwerken bijna een eeuw ouder zijn. De opgeschroefde kloof voor het spilrad is in deze klokken in nagenoeg dezelfde vorm ook aanwezig. Ook is er een klok van Hendrik van Heilbron (Almelo) bekend die de gaffel geïntegreerd in de drijver heeft en een kloof voor het spilrad heeft.
De conclusie is dat de klokkenmaker GM een mysterie blijft en zijn werk afwijkend is. Er zijn vrijwel geen aanknopingspunten om dit mysterie op te lossen. Mocht de lezer hier nog iets aan toe te voegen hebben of een dergelijke klok bezitten dan kunt u contact opnemen met mij via het mail-knopje op deze pagina.
 |
| Afbeelding 8 |
Verantwoording
Met dank aan Eric Veldboer
