Hendrik Hogenberg & Daniel van Barkel - Deel 2 Hogenberg

Inleiding

Dit tweede artikel van het drieluik over de Gronings klokkenmakers Hendrik Hogenberg en Daniel van Barkel zal dieper in gaan op de stoelklokken gemaakt door Hendrik Hogenberg. 

Afbeelding 1

 Gesigneerde klokken

Goed onderzoek naar een klokkenmaker begint uiteraard met de klokken die overtuigend kunnen worden toegeschreven aan een klokkenmaker. Dit betekend dat de klok gesigneerd moet zijn door middel van aantoonbare oude beschildering op de wijzerplaat of signatuur elders in de klok. Er zijn bij de auteur 2 stoelklokken van Hendrik Hogenberg bekend waar signatuur onder moderne beschildering is aangetroffen (afbeelding 1 en 3). Deze twee klokken leveren ook gelijk een dilemma op, want de klokken hebben qua uiterlijk weinig overeenkomsten en lijken, op het eerste gezicht, wel door verschillende makers te zijn vervaardigd. De enige direct zichtbare overeenkomst tussen de 2 klokken, buiten de signatuur, is het feit dat beide wijzerplaten een cijferring hebben die aan de zijkanten van de wijzerplaat uitsteekt (de zogenaamde wangen). Daarnaast zijn er op beide wijzerplaten goedgevulde engelen boven de cijferring geschilderd. Beide klokken worden hieronder besproken. Van Hendrik Hogenberg zijn naast stoelklokken en een staartklok (model Amsterdammertje) geen ander klokken bekend. Wel heeft hij in 1723 het torenuurwerk voor de kerk van Rottum gemaakt.

Luxe stoelklok

Afbeelding 2

De collectie ‘De Oude Tijdwijzer’ bevat een zeer luxueus uitgevoerde stoelklok die zowel qua kast en uurwerk een meesterwerk is, zie afbeelding 1. Bij restauratie van de wijzerplaat is de signatuur “Hendrik Hogenberg” tevoorschijn gekomen, links onder de cijferring “Hendrik” en in de rechts onder de cijferring “Hogenberg”. Foto’s van de restauratie sluiten elke twijfel uit en schrijven deze klok onbetwistbaar toe aan Hendrik Hogenberg. De klok heeft een zeer fraaie antieke gebeeldhouwde kast waar in plaats van meerminnen, gestoken putti de zijkant van de kast versieren. Ook de houten kapbekroning is fraai gemaakt zoals de gehele afwerking van de kast. Zowel het wijzerplaatlood als de kapbekroning zijn voorzien van een kroon, zou er een verband bestaan met de naam van Hogenbergs werkplaats “Het Gekroonde Uurwerk” ?? Het uurwerk van de klok is, net als de kast, schitterend uitgevoerd zie afbeelding 2. Het heeft stellingpoten die hoge vierkante basementen hebben met daarop getorste zuilen en een hoge dubbele zolder. Het zware uurwerk heeft dikke vier-spakige raderen, dubbel slagwerk en een wekkerrem die uit 3 delen bestaat. Daarnaast is er een pyramide-vormige steun voor het wisselmechaniek en een gebogen veer die aan de zolderplaat bevestigd is die d.m.v. een lelievormig plaatje de dwarsligger op spanning houdt. De sluitschijflichter is voorzien van een fraai uitgezaagde paardenkop. De wijzerplaat heeft een cijferring die aan de zijkanten uitsteekt en prachtig gevormde wijzers die als typisch Gronings te boek staan en waar het leliemotief weer in terug komt. Het is moeilijk voor te stellen dat dit het standaardniveau was dat Hogenberg heeft voortgebracht.

Afbeelding 3

Eenvoudige stoelklok

Dit wordt bevestigd door de tweede gesigneerde stoelklok die wordt afgebeeld en besproken in het boek ‘Groningse Klokken’ van Bossink op pagina 78 en 79 en, in gerestaureerde toestand, wordt weergegeven in afbeelding 3. Het betreft een relatief eenvoudige stoelklok, het boek van Bossink laat restauratiefoto’s van de wijzerplaat zien waarop in de hoeken onder de cijferring de signatuur “H Hogenberg” zichtbaar is. In de linker onderhoek onder de H is volgens Bossink nog het getal 17?3 zichtbaar. Het derde cijfer is niet leesbaar maar zal, gezien de werkzame periode van Hendrik Hogenberg, een 2 of een 3 geweest zijn. Zoals vermeld, heeft de wijzerplaat wangen, daarnaast is de kast van een eenvoudige vorm met vaasoren en ongebruikelijk kaplood. Opmerkelijk bij deze klok is dat op diverse plekken de letters “HB” ingekrast zijn. Om precies te zijn op de achterzijde van de uurwijzer, bovenop het uurwerkplankje, de achterzijde van de kast en de achterzijde van de slingerlens. HB zou logischerwijs staan voor HogenBerg . Het is niet aannemelijk om de initialen HB als een signatuur van de maker te zien maar eerder als een soort markering om onderdelen uit elkaar te kunnen houden. Uit de foto’s blijkt dat bij de gerestaureerde klok de originele uurwijzer met het HB-teken (zie Bossink) vervangen is voor een meer aansprekend Gronings model. Ook het jaartal op de originele beschildering is verdwenen.

Afbeelding 4

Het uurwerk

De klok heeft een uurwerk met een relatief hoge dubbele zolder en gladde ronde stellingpoten met tevens ronde basementen, zie afbeelding 4. Opvallend aan het uurwerk is de kloof voor het minuutrad waar een uitsparing in is gemaakt voor de bokkepoot. Als tweede valt op dat de bokkepoot een speciale vorm heeft, deze heeft namelijk een knik naar achteren toe (gezien vanaf de voorzijde), te zien in afbeelding 4. Omdat het minuutrad vaak wat meer naar achteren toe geplaatst is ten opzichte van de stellingpoten, loopt een ‘normale’ bokkepoot geleidelijk schuin naar het minuutrad toe. Hogenberg lost dit op door middel van een getrapte bokkepoot, dat ziet er net iets fraaier uit. Ook opmerkelijk is de veer voor de vrij grote lichterlip van de bokkepoot die aan de onderzijde van de bokkepoot bevestigd is. Deze afwijkend gevormde bokkepoot is ook aanwezig in de luxe stoelklok van afbeelding 1. De wekkerrem bestaat, net als bij de vorige klok, uit drie delen en heeft een geprofileerde messing steun die aan de zolderplaat bevestigd is. De as van de wekkerrem steekt door de voorste stellingpoot heen waar vervolgens de lichter van de wekkerrem op gemonteerd is. Als laatste moet nog vermeld worden dat de belhamer van messing vervaardigd is, hetgeen zeer ongebruikelijk is, en dat deze vreemd genoeg nog de signatuur “Walles” op de ene zijde en “T.V.” op de andere zijde heeft. Dit zijn mogelijk restauratiemerken en niet herleidbaar naar een klokkenmaker.

Afbeelding 5

Klok HB 1

Afbeelding 5 laat nog een klok zien die op meerdere onderdelen gemerkt is met HB. Bij determinatie van de klok blijkt dat deze is voorzien van het teken HB1. Deze merken zijn te vinden op de achterzijde van de uurwijzer, bovenop het uurwerkplankje en de op de achterzijde van het zijlood (beiden). Opmerkelijk genoeg is de uurwijzer identiek van vorm en wederom op precies dezelfde plek gemerkt als de oorspronkelijke wijzer van de klok van afbeelding 3. Ook is te zien dat deze klok hetzelfde baardlood, wijzerplaatlood en kaplood heeft als klok van afbeelding 3 (HB) en tevens voorzien is van een messing belhamer. Als laatste valt nog op dat de vaasoren aan de kast dezelfde vorm hebben als de klok van afbeelding 3. Het uurwerk van deze klok is afgebeeld in afbeelding 6 en 7 en is vrijwel identiek aan die van de klok van afbeelding 3. Van deze klok zijn ook de tandaantallen geteld, deze zijn weergegeven in afbeelding 8. De kast is 65cm hoog, dit is exclusief het kaplood van 8,5cm en het uurwerk meet 18,5cm hoog, 15,8cm breed en 14,5cm diep incl. zolder (zolder is 2,6cm hoog). 

Afbeelding 6

Hogenberg kenmerken

Met 2 stoelklokken die gemerkt zijn met HB waarvan er 1 op de wijzerplaat gesigneerd is, kunnen de overeenkomsten tussen beide klokken vastgesteld worden en de gevonden kenmerken aan Hogenberg worden toegeschreven. Deze kenmerken zijn hieronder beschreven:

- Vorm van de loodstukken (baardlood, wijzerplaat en kaplood)

- Uitstekende cijferring (wangen)

- Dikke hoekige consoleplank

- Vorm van het staartstuk van de kast

- Vorm van de uurwijzer

- De relatief hoge dubbele zolder

- Wekkerrem uit 3 onderdelen met gedraaide steun

- Vorm stellingpoten

- Vorm van de bokkepoot

- Slagwerkpilaar met ringen aan de onderzijde

- Sluitschijf gemonteerd met driehoekig gevormd messing plaatje 

Niet al deze kenmerken zullen uitsluitend aan Hogenberg toebehoren maar de combinatie ervan geeft een unieke herkenbaarheid. Met deze kenmerken in het achterhoofd zijn er nog meer klokken te vinden die waarschijnlijk door Hogenberg gemaakt zijn.

Afbeelding 7

Nog meer HB klokken

In het eerder genoemde deel 3 van Bossink, ‘Groningse Klokken’, wordt op pagina 76,77 en 78 nog een stoelklok afgebeeld en beschreven die op meerdere onderdelen gemerkt is met HB en/of HB3. De klok heeft dubbel slagwerk en afwijkende zij-ornamenten aan de kast. Op de achterzijde van de kast en op het uurwerkplankje staat HB3 ingekrast, terwijl op de achterzijde van de uurwijzer en het wijzerplaat lood de initialen HB staan ingekrast. Bij deze klok is tijdens restauratie originele beschildering aangetroffen (zie ook Bossink), die nagenoeg identiek is aan de beschildering van afbeelding 3. Er is echter geen signatuur op de wijzerplaat gevonden. Opvallend is dat de dwarsligger voor de slagwerklichter een schoppenvormig plaatje heeft en een gebogen veer die aan de zolderplaat bevestigd is. De gerestaureerd klok is weergeven in afbeelding 9. 

Afbeelding 8

De klok weergegeven in afbeelding 10 is wederom een klok die gemerkt is met HB, ditmaal op de achterzijde van de uurwijzer, bovenop het uurwerkplankje en de op de achterzijde van het wijzerplaatlood. Helaas is er wel het een en ander aan de kast gewijzigd; de wangen van de wijzerplaat zijn afgezaagd, de vaasoren van de kast zijn later en de kap is verbouwd. Verassend is wel dat het uurwerk van deze klok, naast een flink aantal overeenkomsten ook een aantal afwijkende en opvallende kenmerken heeft t.o.v. de hiervoor beschreven klokken:

- De stellingpoten hebben vierkante i.p.v. ronde basementen

- De vorm van de slagwerkpilaar is iets anders

- Het uurwerk heeft zaagslagwerk

- Het slagwerk wordt gelicht d.m.v. 2 pinnen op het wisselrad

- Het scheppertje voor de zaag heeft 3 ‘schepjes’

- De steun voor het wisselmechanisme is identiek aan die van de HB3 klok (afbeelding 10) 

Afbeelding 9

De klok heeft oorspronkelijk een repetitie mechanisme gehad dat van beide zijden te bedienen was, delen ervan zijn nog op de achterplaat aanwezig. Ook bij deze klok is de belhamer weer van messing vervaardigd. De dubbele zolder is minder hoog dan bij de andere uurwerken van Hogenberg. Het uurwerk is weergegeven in afbeelding 11.

Meer meer meer

In de literatuur zijn nog een paar stoelklokken te vinden die, op basis van de kenmerken vrijwel zeker aan Hogenberg toegeschreven kunnen worden. In ‘Groningse Klokken’ van Bossink, stelt deze terecht dat het op pagina 80 & 81 afgebeelde uurwerk uit de werkplaats van Hogenberg komt. Alle typische kenmerken zijn aanwezig. De kast echter kent wel verschillen, en heeft net als de HB3 klok meerminnen in plaats van vaasoren en ander kaplood. Of de kast origineel is en bij het uurwerk hoort, is niet bekend. Het gaat hier vrijwel zeker om een uurwerk dat uit dezelfde werkplaats komt als de eerder besproken klokken. Ten slotte wordt in het boek ‘Uurwerkmakerskunst’ van Bossink (Deel E) op Nr.19 een stoelklok afgebeeld die qua uiterlijk niet heel veel weg heeft van een Hogenberg klok. Bossink meldt hierover dat de kast en het zijlood van de wijzerplaat niet oorspronkelijk zijn. Wanneer we echter naar het uurwerk kijken dan zijn er wederom een flink aantal kenmerken die het aannemelijk maken dat dit product uit de stal van Hogenberg afkomstig is. Ook zien we op deze klok de messing belhamer weer terug. De bokkepoot heeft niet de specifieke geknikte vorm maar dat komt waarschijnlijk omdat de klok alleen een uurwijzer heeft en daarom geen kloof voor het minuutrad. Toeschrijving Als laatste moet nog opgemerkt worden dat de klokken die gemerkt zijn met ‘HB’ en toegeschreven worden aan Hendrik Hogenberg theoretisch gezien ook nog gemaakt kunnen zijn door Hermannus Hogenberg. De enige HB klok met signatuur op de wijzerplaat (afbeelding 3) vermeld namelijk alleen maar H. Hogenberg en niet de volledig voornaam.

In  deel 3 zullen van Barkel en zijn klokken aan bod komen.

Afbeelding 10

Afbeelding 11

 

Foto verantwoording:
Afbeelding 3-4: Melgert Spaander
Afbeelding 9: Tentoonstelling Museum Heerenveen – Sjoerd Folkers

Gebruikte bronnen:
Dutch Antique Domestic Clocks - J.L. Sellink
Groningse klokken – H. Bossink
Uurwerkmakerskunst in Nederland 1670-1920 - H. Bossink
De Nederlandse Stoelklok – J. Zeeman
Antieke Nederlandse Klokken - J.W. Voogd
Nederlandse Klokken – W.F.J. Hana